De basilica onder Porta Maggiore

Een mysterieus pareltje onder de grond

Rome is een uniek monument rijker. Ook al ligt het er al tweeduizend jaar, de heidense basilica onder Porta Maggiore, is nu pas, eindelijk, te bezichtigen voor een bescheiden publiek. Correspondent Hedwig Zeedijk daalde af naar de verborgen schat van de Eeuwige Stad en doet verslag.

HEDWIG ZEEDIJK

Porta Maggiore is een van de drukste verkeersknooppunten van Rome. Het verbindt Noord met Zuid en het Oosten met het centrum. Vier van de zes tramlijnen kruisen elkaar hier. Maar negen meter onder dit bonkende hart van de stad, heerst doodse stilte in een mysterieuze basilica, die daar al tweeduizend jaar verborgen ligt.

De meeste Romeinen hebben er nog nooit van gehoord en de ingang ligt wat verstopt, achter een hek, tegen de muur van het hoger gelegen spoor. Bij de aanleg van een nieuwe spoorlijn in 1917, werd het gebouw uit de 1^e eeuw bij toeval ontdekt. In de jaren vijftig werd het veilig gesteld door er een cementen doos omheen te bouwen. De restauratie is echter pas van de laatste jaren.

“Om het binnen enkele jaren klaar te krijgen, hebben we nog zeker drie miljoen euro nodig”, zegt Giovanna Bandini, verantwoordelijke voor alle archeologische restauratiewerken in Rome. De 57-jarige gepassioneerde restauratrice verklaart waarom deze voorchristelijke basiliek zo uniek is: “Vanwege de architectuur en de ligging, onder de grond, maar ook zeker vanwege de hoge kwaliteit van het witte stucwerk, dat zeer verfijnd aanwezig is. Er bestaat nergens een vergelijkbaar monument.”

Het stucwerk is wit, omdat het donker was: “Het weinige licht kwam, behalve van fakkels, alleen naar binnen door de inkomsthal. Een kleine, maar hoge ruimte voor het middenschip, die het daglicht via een skyphos in de vorm van de basiliek, toelaat. Die verlichte vestibolo, overigens zo’n vijftig jaar later gemaakt, heeft daarom wel rijk gekleurde wanddecoraties.” 

Veel is niet bekend over de geschiedenis en het gebruik van de twaalf meter lange basiliek. Er zijn geen inscripties gevonden of geschreven bronnen die er melding van maken. Maar wat geweten is, is genoeg om de fantasie verder te prikkelen.

De basiliek werd, onder de grond en ver buiten het centrum destijds, door Tito Statilio Tauro gebouwd. Hij was een rijke consul in de eerste helft van de eerste eeuw. Maar “keizerin” Giulia Agrippina (zus van Caligula, vrouw van Claudius en moeder van Nero) beschuldigde Tauro van ongeautoriseerde rituelen en samenzwering. Om een bij voorbaat verloren proces te voorkomen, pleegde hij in het jaar 53 zelfmoord. Kort daarna werd de basiliek vol gestort met aarde, om zich pas weer twee eeuwen later, in prachtige staat, prijs te geven.

Hoe goed een samenzweringscomplot of rituelen van mystieke zwarte magie voor te stellen zijn in de spannende ondergrondse ruimte, Bandini weet bijna zeker dat er enkel heidense begrafenisrituelen plaatsvonden: “Aan de uitsparing van het haast intact gebleven mozaïek bij de kolommen, lezen we dat daar lagere pilaren stonden, voor urnen of fruitoffers. Daar wordt ook naar verwezen in het stucwerk.”

De vele gevleugelde Victoria’s en andere vrouwenfiguren in de decoraties, doen vermoeden dat de basiliek is opgedragen aan een vrouw.  “Misschien Tauro’s moeder, zus of echtgenote, maar over hen weten we helaas niets”, zucht Bandini.

“Wel herkennen we de figuur op de apsis. Dat is de zelfmoord van Sappho, de lyrische Griekse dichteres uit de 7^de eeuw voor Chr. Ze zou zichzelf, kapot van liefdesverdriet, van de rotsen hebben gestort.” Opvallend is de blauwe apsiswand, die wellicht de zee voorstelt waar Sappho in verdween. “De felblauwe kleur, verkregen door verpulverd glas, is grotendeels weg geschraapt. Misschien is iemand ooit binnen geraakt in deze “grot” en heeft die kleur meegenomen”, gokt Bandini.

“Het is een eer hieraan te mogen werken”, glundert restaurateur Riccardo Mancinelli, die samen met twee medewerkers aan het plafond van het middenschip bezig is. “Infiltratie van water, maar ook van de inhoud van treintoiletten, afkomstig van het spoor erboven, creëerden een grauwgele laag op de muur. Die krabben we weg, waardoor het fijne, witte stucwerk prachtig uitsteekt. Het stucwerk zelf, voorstellingen uit de Griekse mythologie, is ongelooflijk goed bewaard gebleven en van een uiterst professionele kwaliteit.”

Een mysterieuze, voorchristelijke, ondergrondse basiliek, opgedragen aan een onbekende vrouw en waarschijnlijk gebruikt voor heidense begrafenisrituelen. Tot eind december is dit pareltje van de Oudheid nog te bezichtigen. Bezoek wordt slechts beperkt toegelaten omdat de temperatuur (15-18 °C) en vochtigheidsgraad van 87-92% constant moeten blijven.