Held Annet Henneman voor ONE11

Spelen tegen de vergetelheid

ONE11, artikel door Hedwig Zeedijk

Regisseuse Annet Henneman probeert via haar theaterproducties persoonlijke, dramatische belevenissen van mensen onder de aandacht te brengen. Hun problemen worden vaak vergeten zodra de media-aandacht wegebt. Zo krijgen ze weer een stem bij het publiek.

Het begon met grote groepen bootvluchtelingen die op zoek naar een veilige toekomst aanlandden in het zuiden van Italië, het land waar ze zelf al 26 jaar werkt en woont. Regisseuse en theatermaakster Annet Henneman (55) was geïntrigeerd en besloot ze op te zoeken. “Wat dreef die mensen om zo’n gevaarlijke reis te ondernemen, maar vooral ook: wat is hun achtergrond? Hoe was hun leven voor het vertrek? Ik ging naar Calabrië waar net een boot met zeshonderd Turkse Koerden was aangemeerd en ben een tijdje bij hen gaan wonen. We aten samen, zongen samen liederen en ik hoorde hun verhalen aan.”
 
“Om te beleven wat zij voelden, ben ik doorgereisd naar Koerdistan, zowel in Turkije als in het Iraakse Kirkuk. Daar heb ik gezien wat echte angst is. Daags na een bomaanslag, waarbij tachtig mensen omkwamen, ging ik naar de begrafenis en ik was zó bang, zó bang. Die angst had ik nog nooit gevoeld. Ik woonde er bij een lokale familie. Daar kreeg ik van een vrouw, een moeder van drie kinderen, een dagboek waarin ze schrijft hoe bang ze is als haar kinderen naar school zijn en ze hoort dat er wordt geschoten. Ze durft geen verse groente en fruit te kopen, omdat de markt de gevaarlijkste plaats is, doelwit van aanslagen…”
 
Een stem geven
Nu ze de situatie van veel vluchtelingen aan den lijve had ervaren, kon ze niet langer werkeloos toezien. Ze ging aan de slag met het materiaal dat ze had verzameld. Het publiek moest via het theater deelgenoot worden van de ervaringen van de vluchtelingen. “Overal waar ik de stukken opvoer, laat ik lokale vluchtelingen meespelen. Ik laat ze dan hun eigen verhaal vertellen. Het minste wat ik kan doen in mijn werk, is hun een stem geven.”
 
Het zijn vaak emotionele verhalen. Dat is niet altijd eenvoudig, soms zelfs onmogelijk. Vrouwen uit Nigeria vertelden wel waarom ze waren gevlucht, maar konden niet praten over de zware reis door de woestijn. Op dat punt werd het hun te veel. “Een vrouw kon enkel vertellen hoe ze haar eigen urine moest drinken om in leven te blijven. Een man uit een ander land maakte dezelfde woestijnreis, op weg naar Libië, en hij vertelde hoe vaak ze werden overvallen door benden en hoe een vrouw zo werd misbruikt dat ze niet meer kon lopen.”
 
Het zijn vertellingen. Soms met muziek. “Laatst was ik in Sardinië met onder anderen een man uit Benin en twee vrouwen uit Nigeria. De man uit Benin had een gebedssteen bij zich. Hij was een sjiiet, een bekeerling, die daarom was verstoten door zijn soennitische familie. Op een dag werd zijn moskee door soennieten aangevallen, op het moment dat hij een religieus lied aan het zingen was. Bij uitzondering heb ik hem dat lied ook in het stuk laten zingen.”
 
Heftige reacties
Haar theater roept vaak heftige reacties op. “Twee jaar geleden speelde ik in Nederland op scholen. Voor de opvoering moesten de scholieren een vragenlijst invullen over asielzoekers. Toen in de buurt van Groningen twee vluchtelingen uit Iran en een uit Koerdistan hun levensverhaal speelden, kwamen er na afloop drie jongens van een jaar of veertien naar me toe. Een van hen huilde bijna. Hij zei: ‘Ik heb op het formulier geschreven dat ze allemaal het land uit moeten. Ik schaam me zo. Wat kunnen we doen?’ Ik geef dan een heel simpel antwoord: vertel thuis wat je hebt gezien en gehoord en wat er met je is gebeurd. Als je een keer een vluchteling tegenkomt, zeg hem dan gedag. Dat betekent vaak al veel. Wil je nog meer doen, vraag dan bijvoorbeeld bij Amnesty International wat je kunt betekenen.”
 
Na haar dramaopleiding bij een collectief in Groningen, begin jaren zeventig, sloot Annet Henneman zich aan bij een internationaal gezelschap in Volterra (Toscane). Met haar eigen teatro di nascosto (‘verborgen theater’, verwijzend naar de kelderachtige ruimte waarin ze werkt) is de regisseuse inmiddels een gevestigde naam in Italië, waar ze is gevraagd een masterclass op de Nationale Drama Academie te geven.
 
Haar betrokken manier van theater maken kreeg bekendheid in de zwaarbewaakte gevangenis van Volterra, waar vooral maffiosi vastzaten. Ze ontwikkelde er stukken die ze door de gedetineerden zelf liet opvoeren in diverse theaters. Haar theatergroep werd ervoor onderscheiden. “De Zuid-Italianen die vastzaten, hadden het drama in hun bloed zitten. Sommigen konden niet eens lezen, maar wel hele stukken film reciteren. Ongelooflijk. In het begin speelden we vaak in hun eigen dialect, meestal Napolitaans. Doordat we soms jaren met dezelfde mensen werkten, konden ze als acteurs echt groeien. Later konden we zo serieuzere werken opvoeren, zoals Marat-Sade van Peter Weiss.”
 
Politici als acteurs
Betrokken theater betekent voor Henneman dat ze via haar werk ook de politiek wil bereiken. Zeker in het geval van de vluchtelingen raakt dat een direct belang. “Drie jaar geleden liet ik politici meespelen, zowel Italiaanse parlementariërs in Rome als Europarlementariërs in Brussel. Zij maken de wetten van het asielbeleid. Voor hen gaat het meestal om aantallen, om nummers. Ik probeerde ze te laten beseffen dat het om personen gaat. Ik kan niet beïnvloeden wat mensen denken, maar ik kan ze wel laten beleven wat anderen voelen.”
 
Vooral wat betreft de rechten van vrouwen en kinderen, bleken de politieke tegenstellingen snel te vervagen: de betrokken politici, links en rechts, stelden de Carta di Volterra op voor een beter Europees asielbeleid. “Dat is inmiddels drie jaar geleden en er is nog niets veranderd, helaas. Inmiddels is het Europees Parlement ook vernieuwd. Misschien moet ik ze in Brussel nog een keer wakker schudden.”
 
Studenten in Iran
Op dit moment werkt Henneman aan een project over jongeren in de gevangenis van Teheran die na de studentenprotesten werden opgepakt. “Iedereen heeft het over Sakineh Mohammadi-Ashtiani, de vrouw die ter dood werd veroordeeld wegens overspel en moord. Maar niemand heeft het nog over de studenten die zijn veroordeeld omdat ze demonstreerden! Het is frustrerend te zien dat de media-aandacht snel wegebt zodra de rellen zijn afgelopen. Ik kan de studenten niet opzoeken in de gevangenis, maar praat wel met hun advocaten, familieleden en vrienden. Het onderdrukkingssysteem werkt genadeloos.”
 
Ze wordt vooral kwaad als ze ziet hoe snel mensen die in de problemen zitten, weer worden vergeten. “Zo was er veel media-aandacht voor de Turkse slachtoffers na de Israëlische entering van de boot die met hulpgoederen op weg was naar de Gazastrook. Maar dat er dagelijks mensen sterven in Gaza zelf, daar hoor je niemand over.”
 
Een stem geven aan degenen die niet worden gehoord, is Henneman's belangrijkste drijfveer om verder te gaan. Zelfs als het een bescheiden stem via het theater is. “Ik bereik met dit soort producties natuurlijk maar een klein publiek. Soms droom ik ervan een documentaire te maken, zodat miljoenen kijkers kunnen worden geraakt. Ik sluit niet uit dat het er ooit van komt.’’


EUROPEES ASIELBELEID

Judith Sargentini, Europarlementariër voor GroenLinks en lid van de Commissie Burgerlijke Vrijheden, waaronder het asielbeleid valt, vertelt over het Europees asielbeleid.

“De oude richtlijnen zijn allang toe aan herziening, dat beseft iedereen, maar de Raad van Ministers wordt het maar niet eens. Niemand wil ruimhartiger zijn dan de buren, en eerlijk gezegd denk ik dat de noordelijke landen het wel goed vinden zo. Het zijn de landen in het zuiden, waar de meeste vluchtelingen binnenkomen, die erop hameren dat het beleid moet worden herzien. Met name de Dublin-verordening, die stelt dat een vluchteling asiel moet aanvragen in het eerste Europese land waar hij binnenkomt, is achterhaald. Het noorden moet het zuiden wat dat betreft echt helpen.

Dat de richtlijnen moeten worden herzien, blijkt ook uit recente juridische uitspraken. Zo verbood het Europees Hof voor de Rechten van de Mens onlangs de terugkeer van asielzoekers naar Griekenland. Volgens de Dublin-verordening zouden ze in Griekenland asiel moeten aanvragen – Nederland stuurde asielzoekers daarom terug naar Griekenland. Maar opvang van asielzoekers ontbreekt daar en de administratie is helemaal vastgelopen. Het Hof oordeelde dat het inhumaan is iemand in zo’n situatie terug te sturen. Ook hanteren ze er andere criteria omtrent vluchtelingen. Zo stuurt Nederland bijvoorbeeld geen homo’s terug naar Iran, Griekenland doet dat wel.

Ook België heeft inmiddels een probleem, want daar heeft de rechter schadevergoeding toegekend aan asielzoekers omdat er veel te weinig opvangplaatsen waren. De rechter stelde vast dat benadeelden vijfhonderd euro per dag per persoon moeten krijgen. Zo’n uitspraak kan natuurlijk een aanzuigende werking hebben. Dit soort juridische uitspraken maakt duidelijk dat het huidige beleid niet meer voldoet en dringend dient te worden aangepast aan de realiteit. België is hierin tijdens zijn voorzitterschap helaas niet in geslaagd. Ik betwijfel of het onder het Hongaars voorzitterschap nu wel wordt aangepakt. Aan het Europees Parlement, dat hierover sinds vorig medezeggenschap heeft, zal het niet liggen. Wij hebben ons standpunt al anderhalf jaar klaarliggen.”